Razvoj filma i kinematografije u Srbiji


Razvoj filmske umetnosti u Srbiji
Filmska umetnost u srpskoj kulturi zaživela je krajem 19. veka. Prva filmska predstava u Srbiji i na Balkanu održana je 6.juna 1896. godine u Beogradu, i to u kafani "Kod zlatnog krsta" koja se nalazila na Terazijama. U tom periodu Andre Kir je preko mesec dana prikazivao prve filmove braće Limijer u Srbiji šest meseci posle prvog javnog prikazivanja filma u Parizu. Zanimljivo je da su jednoj takvoj predstavi prisustvovali i kralj Aleksandar Obrenović i njegova majka kraljica Natalija.

Međutim, Andre Kir se nije zaustavio samo na prikazivanju filmova, već u martu 1897. godine snimio je prve filmske kadrove na tlu Srbije: Kalemegdansku šetnju, Tramvajsku stanicu na Terazijama i Izlazak radnica iz Fabrike duvana. Ovi filmovi, nažalost, nisu sačuvani.

Sledećih godina Beograd i Srbiju posećivali su putujući kinematografi koji su po raznim iznajmljenim dvoranama i pod šatrama prikazivali filmove. Neki su filmskom kamerom zabeležili i predele i gradove Srbije, ali nijedan snimak nije sačuvan. Prvi Srbin koji se bavio prikazivanjem filmova bio je Stojan Nanić iz Zaječara, vlasnik "Prvog srpskog kinematografa". Od 1900.godine prikazivao je filmove u Beogradu i drugim gradovima u Srbiji.

Početkom 20.veka bioskop u Srbiji postaje omiljena zabava naroda
Najstariji film koji je sačuvan, a snimljen je u Srbiji načinili su Englezi Arnold Muir Vilson, počasni srpski konzul u Šefildu, i njegov snimatelj Frenk Moteržo. 1904.godine oni su u Beogradu snimili film Krunisanje kralja Petra Prvog Karađorđevića i neke prizore iz Kraljeva, manastira Žiče i Novog Pazara. 1909.godine u Beogradu u hotelu "Pariz" otvoren je prvi stalni kinematograf. Nakon toga su se širom zemlje otvarali i drugi stalni bioskopi. Zanimljivo je da je u periodu pre Prvog svetskog rata u Srbiji radilo oko trideset stalnih bioskopa, a putujući kinematografi i dalje su bili aktivni. Najčešće su se prikazivali francuski filmovi, čije su kopije brzo stizale do Srbije,nekad i desetak dana nakon premijere u Parizu.

Prvi srpski producenti
Prvi Srbin filmski producent bio je Svetozar Botorić, vlasnik bioskopa "Pariz" u Beogradu, koji je 1911. angažovao francuskog snimatelja Luja de Berija i otpočeo snimanja događaja u prestonici. Snimljeni su Svečana predaja starih i prijem novih zastava, Odlazak kralja, prestolonaslednika i princeze Jelene u Petrograd, a s jeseni iste godine snimljen je i prikazan prvi srpski igrani film ''Karađorđe''.To je bila istorijska drama o životu Đorđa Petrovića, vođe Prvog srpskog ustanka, koju je režirao poznati glumac Ilija Stanojević Čiča, dok su uloge tumačili glumci Srpskog narodnog pozorišta.

Uporedo sa Botorićem filmove u Srbiji stvaraju i braća Savić,vlasnici beogradskog "Modernog bioskopa".Oni su angažovali snimatelja Karla Frojnda koji je kasnije postao poznat nemački i holivudski filmski stvaralac.Savići su pored filmskih žurnala stvorili igrani film ''Jadna majka'' 1912.godine,melodrama.Glavnu ulogu odigrala je Emilija Popović.

Beograd je u tom periodu imao još jednog producenta. Bio je to Đoka Bogdanović, vlasnik bioskopa "Kasina" , koji je razvio svoju delatnost u vreme balkanskih ratova Za njega je radio ruski fotograf Samson Černov. Snimali su filmove dokumentarne prirode o Drugom balkanskom ratu i svakodnevnim događajima u Beogradu u toku 1913. i 1914.godine. Ti filmovi uglavnom su sačuvani i čuvaju se u Arhivu Jugoslovenske kinoteke u Beogradu.

Od stranih snimatelja učili su Srbi.Prvi Srbin filmski simatelj bio je Slavko Jovanović. Izbijanje Prvog svetskog rata prekinulo je razvoj srpske kinematografije. Černov i Bogdanović snimili su prve ratne operacije 1914.godine, a iz 1915/1916. godine sačuvano je veoma malo filmskog materijala koji su snimili strani filmski snimatelji.

U Vojvodini, koja je tada bila u sklopu Austro-Ugarske, prvi stalni kinematograf otvoren je u Somboru 1906.godine, a samostalna snimanja preduzeli su Ernest Bošnjak iz Sombora, Aleksandar Lifka iz Subotice i Vladimir Totović iz Novog Sada.

Razvoj filma u Srbiji posle I svedskog rata
U toku Prvog svetskog rata, posle povlačenja srpske vojske preko Albanije, na ostrvu Krfu u Grčkoj osnovana je Filmska sekcija pri Vrhovnoj komandi koja je imala zadatak da vojnicima prikazuje filmove dobijene od saveznika, ali da samostalno snima zbivanja na Solunskom frontu. Među saradnicima i snimateljima ove sekcije ističe se Mihailo Mihailović koji je posle rata postao jedan od najznačajnijih filmskih stvaralaca u zemlji. Snimatelji Filmske sekcije snimili su dosta materijala o proboju Solunskog fronta, borbama za oslobođenje Srbije i ulasku srpske vojske u Beograd, a jedan deo tog materijala je sačuvan.

U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca Beograd je postao najznačajniji filmski centar. Osnovana je Državna radionica za izradu filmova pri Ministarstvu narodnog zdravlja, ali njena aktivnost bila je kratkotrajna usled nedostatka sredstava. U Beogradu se otvaraju brojna filmska preduzeća, koja ipak ne uspevaju da se održe na tržištu. Vlasnici bioskopa bili su opterećeni porezima, a tržište je bilo preplavljeno jeftinim a dobrim inostranim filmovima, dok domaći film nije bio zaštićen. 1931. donet je Zakon o uređenju prometa filmova, a iste godine osnovan je "Jugoslovenski prosvetni film", povlašćeno preduzeće za snimanje filmova. 1932. snimljen je film ''Sa verom u Boga'' Mihajla Al.Popovića koji je važio za najuspešniji srpski igrani film snimljen do Drugog svetskog rata. Autor je pokazao veliki talenat i poznavanje filmskog izraza. Među dokumentarnim filmovima trebalo bi istaći ''Put džinova'' Mihaila Ivanjikova koji je zabeležio biciklističku trku kroz Srbiju, i najbolji dokumentarni film pre Drugog svetskog rata ''Priča jednog dana'' reditelja Maksa Kalmića.

Razvoj filma tokom II svedskog rata u Srbiji
Tokom Drugog svetskog rata u Srbiji je bilo dosta filmskih aktivnosti.1944. u julu pri Glavnom štabu Narodnooslobodilačke vojske osnovana je Filmska sekcija kojom je rukovodio Radoš Novaković.Aktivnosti ove sekcije predstavljaju začetak organizovane kinematografske delatnosti u Jugoslaviji nakon rata.U prvoj posleratnoj deceniji kinematografijom u Srbiji rukovodio je Republički komitet.Beograd je i dalje administrativni i poslovni centar kinematografije,gde se osnivaju mnoga proizvodna preduzeća u ovoj oblasti.Do raspada SFR Jugoslavije 1991.godine u Beogradu i Srbiji živelo je i radilo najviše jugoslovenskih filmskih umetnika i tehničara,tako da je Beograd predstavljao najveći jugoslovenski proizvodni i tehnički kapacitet.Među filmovima nastalim posle rata ističu se ''Nova zemlja'' i ''Sofka'' Radoša Novakovića,''Slavica'' Vjekoslava Afrića,''Besmrtna mladost'' Vojislava Nanovića,''život je naš'' Gustava Gavrina.

Zanimljivo je da je prva adaptacija jednog klasičnog književnog dela kod nas film ''Sofka'' po romanu Borisava Stankovića Nečista krv,a prvi igrani film u boji bio je ''Pop Ćira i pop Spira'',adaptacija istoimenog romana Stevana Sremca,u režiji Soje Jovanović.

Najpoznatiji srpski filmovi nastali posle 1950. godine
Posle 1951.godine povećava se broj proizvodnih filmskih preduzeća i traga se za specifičnim oblicima filmskog izraza. Sledeća decenija odlikuje se osvajanjem novih žanrova u oblasti igranog filma, a sve to doprinelo je visokom evropskom nivou našeg filma. Dobar glas potpomognut je radom Radoša Novakovića (Daleko je sunce, Vetar je stao pred zoru, Pesma sa Kumbare) ,Vojislava Nanovića( Ciganka, Tri koraka u prazno ),Vladimira Pogačića (Veliki i mali), Živorada Mitrovića Kapetan Leši, Signali nad gradom), Soje Jovanović(Pop Ćira i pop Spira), Aleksandra Petrovića (Dvoje ,Skupljači perja ,Let nad močvarom), Marjana Vajde ( Zajednički stan ), Puriše Đorđevića (Devojka, Jutro), Dušana Makavejeva (čovek nije tica, Ljubavni slučaj), Gorana Paskaljevića (čuvar plaže u zimskom periodu, Pas koji je voleo vozove, Tango argentitno), Srđana Karanovića (Miris poljskog cveća Virxina),Slobodana Šijana (Ko to tamo peva), Živojin Pavlović (Dezerter), Darka Bajića (Direktan prenos), Srđana Dragojevića (Mi nismo anđeli) i mnogih drugih.

Razvoj filmske industrije sredinom 20. veka
Sredinom 20.veka u Srbiji je snimljeno preko 300 igranih filmova. Ostvarenja srpske kinematografije spadaju u celokupnu nacionalnu kulturu. Mnogi od tih filmova nagrađeni su priznanjima i u inostranstvu. Posle 1970. godine razvija se i proizvodnja crtanih filmova čiji su autori osvojili nagrade na domaćim i inostranim festivalima ? Zoran Jovanović, Nikola Majdak, Vera Vlajić, Veljko Bikić i dr.

Razvoj dokumentarnog filma u Srbiji
Uporedo s igranim filmom u Srbiji se razvijao i dokumentarni film koji prati zbivanja u zemlji. Pravi filmski dokument predstavlja film Milenka Štrpca ''U srcu Kosmeta'',a značajna imena u ovoj oblasti su i Vladan Slijepčević,Stjepan Zaninović,Mišo Milošević,Nikola Jovićević,Petar Lalović i dr.

Brojnim priznanjima i na inostranim festivalima srpska kinematografija se potvrdila kao jedna od važnih u Evropi.




Search